One Flew Over the Cuckoo`s Nest (1975)

One Flew Over the Cuckoo`s Nest (1975)- Στη Φωλιά του Κούκου

 

 

Κοινωνική | 133' |

Πρεμιέρα στην Ελλάδα: Πεμ 15 Απρ 1976
Ημερομηνία κυκλοφορίας DVD: 5/4/2002
Χρώμα: Έγχρωμο
Ήχος: Mono
Γλώσσα: Αγγλικά

---

- Υπότιτλος:

Το αν είναι τρελός, τι λέει σε εσένα; 

---

Vintery, mintery, cutery, corn
Apple seed and apple thorn;
Wire, briar, limber lock
Three geese in a flock
One flew east
And one flew west
And one flew over the cuckoo’s nest


Ακόμη και σήμερα, σχεδόν τριάντα χρόνια μετά την πρώτη προβολή της ταινίας νομίζω ότι δεν υπάρχει θεατής που μπορεί να βιώσει την άνοδο και την πτώση του McMurphy μέσα στο ψυχιατρικό ίδρυμα όπου βρίσκεται –σχεδόν οικειοθελώς- έγκλειστος, με ψυχραιμία, χωρίς να ταραχθεί, χωρίς η πορεία του ήρωα να τον στιγματίσει. Ή αν υπάρχει, αυτός δεν είμαι εγώ.

Η ταινία βασίστηκε στο πολυσυζητημένο και εξαιρετικά δημοφιλές μυθιστόρημα (με τον ίδιο τίτλο) του Ken Kesey. Ένα μυθιστόρημα που εν πολλοίς βασίστηκε στις εμπειρίες που είχε αποκομίσει ο συγγραφέας του εργαζόμενος σε ένα ανάλογο ψυχιατρικό κατάστημα και που οι χαρακτήρες του βασίστηκαν σε μεγάλο βαθμό σε υπαρκτούς ασθενείς.

Το λογοτεχνικό κείμενο διασκευάστηκε κατ’ αρχάς για το Broadway (από τον Dale Wasseman) και ανέβηκε για πρώτη φορά το 1963, με πρωταγωνιστή τον Kirk Douglas. Ο ηθοποιός θα επηρεαστεί τόσο από τον ρόλο και το έργο ώστε θα αγοράσει τα δικαιώματά του προκειμένου να φροντίσει για την μεταφορά του στην μεγάλη οθόνη. Η αρχική του προσπάθεια δεν αποφέρει καρπούς καθώς κανένα στούντιο δεν πείθεται να χρηματοδοτήσει το έργο. Πολλά χρόνια μετά ο Douglas απογοητευμένος και αρκετά μεγάλος πλέον για να ερμηνεύσει τον ρόλο του Mc Murphy στην οθόνη, μεταφέρει τα δικαιώματα του έργου στον γιο του Michael ο οποίος θα καταφέρει να πείσει το Saul Zaentz να αναλάβει, από κοινού πάντοτε με τον Douglas Jr., την παραγωγή της φωλιάς του κούκου.

Την σκηνοθεσία αναλαμβάνει ο Τσέχος Milos Forman, σχεδόν 13 χρόνια μετά τη συνάντησή του με τον Kirk Douglas στην Πράγα και την πρώτη τους κουβέντα γύρω από το ενδεχόμενο της κινηματογραφικής μεταφοράς της φωλιάς του κούκου. Εκείνη η συνάντηση έκλεισε με την υπόσχεση του Douglas να στείλει ταχυδρομικώς το έργο στον νεαρό σκηνοθέτη. 13 περίπου χρόνια μετά και αφού ήδη είχε αναλάβει την σκηνοθεσία του έργου, ο Milos Forman ανακάλυψε ότι αυτό που είχε σταθεί ανάμεσα σ’ αυτόν και το κείμενο της φωλιάς, δεν ήταν η αμέλεια του Douglas αλλά η φοβερή γραφειοκρατική διαδικασία των τελωνείων της Τσεχοσλοβακίας ( ή μήπως και η λογοκρισία?) που δεν επέτρεψε στον σκηνοθέτη να λάβει ποτέ αυτό που του είχε στείλει ο ηθοποιός!

Η ταινία παρακολουθεί την πορεία ενός περιθωριακού, εξυπνάκια και επαναστάτη φυλακισμένου/ασθενή του Randall Patrick McMurphy (Jack Nicholson) ο οποίος εισάγεται σ’ ένα ψυχιατρικό ίδρυμα προκειμένου να αξιολογηθεί η κατάσταση της ψυχικής του υγείας. Μέσα στο ίδρυμα θα συναντήσει ένα σύνολο από αξιομνημόνευτους, περίεργους ασθενείς με τους οποίους μοιράζεται τον θάλαμο και με τους οποίους θα μοιραστεί έντονες εμπειρίες που θα οδηγήσουν σε ένα στενό σύνδεσμο: τον Chief Bromden, ένα Ινδιάνο γίγαντα (Will Sampson στο κινηματογραφικό του ντεμπούτο) που έχει αποφασίσει να προσποιηθεί τον κωφάλαλο προκειμένου οι μέρες του να περνούν πιο εύκολα, τον TTaber έναν κυνικό, νευρικό και φωνακλά ασθενή (ο Christopher Lloyd στο κινηματογραφικό του ντεμπούτο), τον Cheswick έναν εντελώς νευρικό και ανασφαλή τύπο (Sydney Lassick) , τον Martini ένα παιδί που δεν μεγάλωσε ποτέ (Danny De Vito), τον Billy Bibbit ένα αξιολύπητο πλάσμα με αυτοκτονικές τάσεις που φοβάται υπερβολικά την μητέρα του (Brad Dourif στο κινηματογραφικό του ντεμπούτο) και τον Dale Harding, έναν εκνευριστικό τύπο που παραπαίει ψυχολογικά εξ αιτίας της απιστίας της γυναίκας του.

Η σχέση του αρχικά αδιάφορου McMurphy με τους υπόλοιπους ασθενείς αρχίζει να αποκτά βάθος και ουσία καθώς προσπαθεί να τους βγάλει από το τέλμα στο οποίο βρίσκονται εξ αιτίας ενός συστήματος θεραπείας που στόχο δεν είχε την καλυτέρευση αλλά την συντήρησή τους σε μία κατάσταση αποχαύνωσης και φόβου. Η επαναστατική διάθεση του McMurphy θα συναντήσει την αντίσταση ενός προσεκτικά δομημένου κατεστημένου που πρεσβεύει μία νοσοκόμα - τύραννος, μία καθ’ όλα εκφοβιστική φιγούρα, η Nurse Ratched.

Ο Milos Forman αποδείχθηκε ο ιδανικός σκηνοθέτης ( ποιος ιδανικότερος να ασχοληθεί με την καταπιεστική κοινωνία ενός ψυχιατρικού ιδρύματος από έναν νεωτεριστή σκηνοθέτη που προέρχονταν ακριβώς πίσω από το Σιδηρούν Παραπέτασμα?) για το συγκεκριμένο έργο. Αντισυμβατικός, τολμηρός, προσεγγίζει το αντικείμενό του με ένα εντελώς παράδοξο χιούμορ το οποίο όμως καταφέρνει να ελέγχει τόσο καλά ώστε όχι μόνο να μην ενοχλεί αλλά να λειτουργεί κιόλας υπέρ του δράματος. Ο σκηνοθέτης γυρίζει το φιλμ σε μία αληθινή ψυχιατρική κλινική , το Damasch State Mental Hospital of Salem στο Oregon , συμπεριλαμβάνει στην διανομή αληθινούς ασθενείς σε μικρότερους ρόλους, κυρίως σε ρόλους κομπάρσων (στη σκηνή που ο Mc Murphy οδηγείται με τον Chief και τον Ches για ηλεκτροσόκ, στο διάδρομο που κάθονται και περιμένουν, όλοι οι υπόλοιποι ασθενείς είναι αληθινοί τρόφιμοι του συγκεκριμένου ψυχιατρικού καταστήματος) και ενθαρρύνει τους ηθοποιούς του να ζήσουν κοντά με τους ασθενείς προκειμένου να πετύχουν το δυνατό πιο ρεαλιστικές ερμηνείες.

Ο Forman χρησιμοποιώντας ρεαλιστικές φόρμες αφήγησης, μας διηγείται μία αλληγορία. Το θέμα του δεν είναι οι συνθήκες διαβίωσης ή το αναποτελεσματικό των τρόπων θεραπείας, όχι καθόλου. Το θέμα του είναι η φυλάκιση του ελεύθερου πνεύματος, η καταστρατήγηση της ελεύθερης βούλησης, η ομαδοποίηση, η ισοπέδωση της προσωπικότητας, ίσως ο θρίαμβος του απρόσωπου και ανέκφραστου κατεστημένου επί της λαμπρής προσωπικότητας ? Ο φόβος είναι παρών παντού. Όσοι λοιπόν είχαν βιαστεί, ή σκοπεύουν να το κάνουν, να προσάψουν στο έργο μία απλοϊκή αντιμετώπιση των αρρωστιών της ψυχής και τους πνεύματος που θα επιβεβαιωθεί ενδεχομένως στην σκηνή με το ψάρεμα, θα πρέπει να τονίσω ότι τούτη είναι σαφώς ηθελημένη. Ο Forman δεν θέλει να γυρίσει άλλη μία ταινία που να αφορά τα ψυχιατρικά καταστήματα της δεκαετίας του 60 που με τις απάνθρωπες μεθόδους τους και τα νόμιμα βασανιστήριά τους κατέστρεψαν έναν σεβαστό αριθμό αρρώστων και καμία φορά όχι και τόσο αρρώστων. Ούτε και να αναλωθεί σε αναλύσεις πάνω στην αποτελεσματικότητα των τρόπων θεραπείας ενός σκοτισμένου μυαλού. Η πρόθεση του σκηνοθέτη προκύπτει μέσα από την αντίθεση που παρουσιάζουν οι δύο κεντρικοί χαρακτήρες (McMurphy- Ratched) ως προς την αντιμετώπιση των ασθενών. Ο McMurphy θεωρεί ότι η θεραπεία της αρρώστιας του είναι ζήτημα της προσωπικής τους επιλογής και της απόκτησης κινήτρων και έμπνευσης για να πορευθούν (αυτό ακριβώς θεωρώ ότι εξυπηρετεί και η σκηνή στην βάρκα όπου ο πρωταγωνιστής συστήνει όλους τους τρόφιμους που έχει πάρει μαζί του ως γιατρούς) σε αντίθεση με την Ratched, η οποία ενστερνίζεται ένα αυστηρό πρόγραμμα θεραπείας που περιλαμβάνει κάθε μέθοδο καταστολής της ελεύθερης σκέψης. Φυσικά ο δημιουργός δεν προτείνει θεραπείες απλώς σχολιάζει μέσα από αυτήν την αντιπαλότητα την τάση μίας κατεστημένης κοινωνίας να χειραγωγεί τους ανθρώπους της και να στέλνει στο πυρ το εξώτερον κάθε ον που φέρει μία ξεχωριστή προσωπικότητα και τον αέρα της αλλαγής. Η σκηνή που αποτελεί ένα συγκλονιστικό σχόλιο για την κομφορμιστική τάση όλων μας, για την τάση να βολευόμαστε σε αυτό που μας επιβάλλουν ακόμη και όταν δεν συμφωνούμε είναι τούτη κατά την οποία οι τρόφιμοι του θαλάμου του McMurphy δηλώνουν ότι βρίσκονται οικειοθελώς στο ίδρυμα και ότι μπορούν να το εγκαταλείψουν όποτε θέλουν, απλά ποτέ δεν το κάνουν. Ο McMurphy βρίσκεται φυλακισμένος στο ίδρυμα και αγωνίζεται για να βρεί μία έξοδο για όλους και αυτοί για τους οποίους φροντίζει, μπορούν, απλά δεν τολμούν ή δεν θέλουν, να το εγκαταλείψουν όποτε το επιθυμούν.

Υπάρχει μία αξεπέραστη σκηνή στην ταινία, μία σκηνή που χαράσσεται βαθιά μέσα μας. Ένα μακρύ γκρο πλαν του McMurphy του οποίου η διάρκεια είναι τόση ώστε να μας κάνει να αισθανθούμε άβολα, να μπούμε στη διαδικασία να κοιτάξουμε πολύ πιο προσεκτικά τον πρωταγωνιστή και να αναρωτηθούμε τι εξυπηρετεί αυτή η επιμονή του φακού στην έκφρασή του. Είναι η σκηνή που κατά την άποψή μου ολοκληρώνεται το κομμάτι της ταινίας που είναι μπολιασμένο με το ιδιότυπο (και με ψήγματα αισιοδοξίας) χιούμορ του δημιουργού (η σκηνή με το ψάρεμα, το νυχτερινό όργιο στον θάλαμο, τα παιχνίδια μπάσκετ), και μπαίνουμε στην τελική ευθεία που θα καταλήξει στην ηθική κυρίως ήττα του πρωταγωνιστή. Ο McMurphy σ’ αυτήν την σκηνή εκφράζει βουβά ένα πλήθος διλημμάτων που τον βασανίζουν (να δραπετεύσει ή όχι, να συμβιβαστεί ή όχι, είναι το τέλος ή όχι) και κυρίως ένα πλήθος συναισθημάτων που τον πνίγουν με κυρίαρχο αυτό της ευθύνης απέναντι στους ανθρώπους των οποίων την αφύπνιση, έστω και μερική, προκάλεσε. Πώς να τους εγκαταλείψει? Η Ratched φαίνεται να θριαμβεύει στο τέλος παρ’ όλο που ο σπόρος που έσπειρε ο Mc Murphy μοιάζει να έχει ριζώσει τουλάχιστον στην συνείδηση του Chief Bromden.

Το έργο είναι γυρισμένα καταπληκτικά χωρίς κραυγαλέα ηθικοπλαστικά μηνύματα, χωρίς εκκωφαντικές κορυφώσεις μα με μία παράθεση ισότιμων συγκλονιστικών στιγμών, τόσο ρεαλιστικών που ειλικρινά ο θεατής ανατριχιάζει.

Ο Milos Forman ήθελε το καστ του να είναι φρέσκο στα κινηματογραφικά δρώμενα. Να μην έχει τυποποιηθεί να είναι ανοιχτό σε όλους τους πειραματισμούς που η φύση του έργου επέτρεπε. Ένα τόσο αντισυμβατικό έργο, τόσο μη αναμενόμενο χρειάζονταν ηθοποιούς με ένα προφίλ εύπλαστο και με υποκριτικές δυνατότητες άνω του μετρίου.

Τον πρωταγωνιστικό ρόλο ανέλαβε ο Jack Nicholson. Δεν υπάρχουν λόγια για την ερμηνεία του μεγάλου ηθοποιού. Δεν υπάρχει τρόπος να μπορέσει να περιγράψει κανείς ακριβώς τι πέτυχε ο Nicholson με αυτήν του την ερμηνεία. Ίσως δεν θα ήμουν εντελώς παράλογη αν έλεγα ότι η ερμηνεία του σήμαινε για την δεκαετία του 70 και το κινηματογραφικό κατεστημένο της εποχής ότι σήμανε η παρουσία του McMurphy στο ψυχιατρικό ίδρυμα της φωλιάς. Εμπλουτίζοντας τον ρόλο του με ένα σωρό αυτοσχεδιασμούς, χρησιμοποιώντας μανιερισμούς που μπορούσε να ανατρέπει σε κάθε επόμενη σκηνή, επικοινωνώντας κάθε στιγμή όλα τα συναισθήματα και τους προβληματισμούς του κατάφερε να ανιχνεύσει σε βάθος την προσωπικότητα του ήρωα που υποδύθηκε και να μας την «αναλύσει» έτσι ώστε να την κατανοήσουμε απολύτως. Ο Nicholson συγκέντρωσε για αυτήν την ερμηνεία μία πλειάδα βραβείων (τα πιο σημαντικά βραβεία ερμηνείας διεθνώς) και είναι βέβαιο ότι άξιζε το καθένα από αυτά και άλλα τόσα: Academy Award, BAFTA Award, Golden Globe, National Board of Review Award, National Society of Film Critics Award, New York Film Critics Circle Award.

Την νοσοκόμα Ratched υποδύθηκε η Louise Fletcher. Η Fletcherείναι εκπληκτική στον ρόλο της ξύλινης, ανέκφραστης και ανελαστικής νοσοκόμας που το highlight της ημέρας της είναι να βασανίζει τους ασθενείς της υποβάλλοντάς τους ενοχλητικές προσωπικές ερωτήσεις που όχι μόνο δεν διαθέτουν θεραπευτικό χαρακτήρα αλλά αντίθετα εξυπηρετούν τις σαδιστικές της ανάγκες. Την ποιότητα των προθέσεών της υπογραμμίζει η παρουσία μίας βουβής νοσοκόμας που την ακολουθεί διαρκώς και της οποίας η απελπισμένη έκφραση είναι το πιο εύγλωττο σχόλιο για τις μεθόδους που ακολουθεί η προϊσταμένη της. Η αναλγησία με την οποία χειρίζεται τις καταστάσεις και το υπεροπτικό ύφος του από θέση νικητή μας προσβάλλουν σε τέτοιο βαθμό που καθ’ όλη την διάρκεια της ταινίας θέλουμε να της επιτεθούμε και να καταλύσουμε οποιαδήποτε τελος πάντων εξουσία πρεσβεύει. Η Fletcher επανακάμπτει με έναν ρόλο που αρνήθηκαν οι Anne Bancroft, Angela Lansbury, Ellen Burstyn και Geraldine Page και που της προσφέρει ένα academy award ερμηνείας πρωταγωνιστικού ρόλου, για έναν ρόλο που μοιάζει μάλλον δεύτερος.

Ο Brad Dourif υποψήφιος για academy award ερμηνείας δεύτερου ρόλου, ερμηνεύει τον αυτοκτονικό Billy ολοκληρωτικά. Χάνεται μέσα στον ρόλο του και αυτό είναι που κάνει τον Billy τόσο ρεαλιστικό και τόσο σπαρακτικό. Η ερμηνεία του δεν έχει μέτρο και είναι από τις σπάνιες φορές (φαντάζομαι κάτι έχει να κάνει με αυτό και ο σκηνοθέτης) που αυτό έχει αποβεί υπέρ του ρόλου και της ταινίας.

Η ταινία είναι η δεύτερη ταινία μετά το It Happened one night του Capra που κατόρθωσε να πάρει όλα τα μεγάλα academy awards (Καλύτερης σκηνοθεσίας, καλύτερης ταινίας, καλύτερου σεναρίου, καλύτερη ανδρικής και καλύτερη γυναικείας ερμηνείας). Στο σύνολο προτάθηκε σε 9 κατηγορίες και μπορώ με βεβαιότητα να υποστηρίξω ότι άνετα μπορούσε να έχει πάρει το academy ward καλύτερης φωτογραφίας (Haskell Wexler και Bill Butler) και αυτό του καλύτερου μοντάζ.

Η ταινία , δεν ξέρω αν είναι ένα κλασσικό, είναι όμως σίγουρα ένα ανατρεπτικό αριστούργημα, μία ρεαλιστική κραυγή απελπισίας που θα είναι επίκαιρη όσα χρόνια και αν περάσουν. Είναι μία ταινία από αυτές που γράφουν ιστορία. Όχι, μάλλον από αυτές που διηγούνται την ιστορία στις επόμενες γενιές προκειμένου να τις αφυπνίσουν, να τις προκαλέσουν, ή ίσως και να τις προστατέψουν ακόμη ακόμη. 

By taleporos